Kafka: "Die Verwandlung"

Bildnerische Betrachtungen zu
Kafkas "Die Verwandlung"

Het door Koninklijke Smeets Offset te Weert en Porte Folio te Geleen uitgegeven boek geeft bij de integrale tekst van Kafka's novelle een aantal tekeningen van Martin Linnartz die meer als interpretaties dan als illustraties van de tekst moeten worden beschouwd. Laten we maar beginnen vanuit de breedte. De geschiedenis, de traditie van het geïllustreerde boek in Limburg is niet een oude traditie, maar wel een zeer boeiende. Zij wordt voor het grootste deel bepaald door de befaamde drukkers en vormgevers Charles Nypels, Alexander Stols, Willem Veltman, Ernst van Aelst, in samenwerking met niet minder befaamde Limburgse kunstenaars als Charles Eyck, Henri Jonas, Joep Nicolas, Hub Levigne, Han Jelinger. Deze bloeiperiode is gegroepeerd rond de tweede wereldoorlog, kwalitatief meer in de twee decennia daarvoor dan in de twee decennia daarna. Wanneer nu opnieuw van een bloeiperiode van de boekkunst, typografie en boekillustratie gesproken kan worden, liggen de zaken aanzienlijk gecompliceerder dan destijds.

Gelimiteerde edities zijn nu veelal meer gelimiteerd dan voorheen. Bibliofiele uitgaven verschijnen er meer dan ooit, maar worden merendeels niet uitgegeven door de grote uitgevers/drukkerijen, maar door drukkers/boekverzorgers 'in de marge' of door dito uitgevers, welk naoorlogs fenomeen in een landelijke bond is gebundeld. Uitgaven van bibliofiele allure, zowel wat vormgeving als oplage betreft, worden ook meer dan voorheen gedaan door allerlei instituten, bedrijven, overheids-instanties, die daarbij kunnen rekenen op een aantal uitmuntende grafische en typografische ontwerpers, waarbij hier in Limburg het pionierswerk van Piet Gerards, Ber Crouzen en Dick Wessels genoemd moet worden. Veranderingen ten aanzien van bibliofiele edities worden ook bepaald door ontwikkelingen in de drukkerswereld. Processen en mogelijkheden zijn op een wijze veranderd, waarvan Stols en Nypels nooit hadden kunnen dromen. Maar ook de wereld der illustratoren is gewijzigd: nieuwe grafische technieken, velerlei mengtechnieken, gebruik van de fotografie en de computer hebben ook hier voor een ware revolutie gezorgd.

Het werk dat hier gepresenteerd wordt, de Metamorphosen van Kafka/Linnartz, heeft in de geschetste traditie een ongewone plaats. Het is niet ontstaan vanuit een auteur, een vormgever of een drukker, maar uit een initiatief van een tekenaar/illustrator. Het werk is al in 1916 geschreven en drukker en vormgever hebben nauwelijks een staat van dienst wat de bibliofiele editie betreft. Er was echter zelden een zo passende combinatie denkbaar als die van het verhaal van Samsa, een in een kever veranderde jongeman en de tekenkunst van Martin Linnartz, die een uitermate virtuose hand combineert met een uitbundige fantasie gemengd met een druppel bitterheid en een meer dan gewone entymologische kennis van zaken.

De betekenis van de heruitgave van dit bijna tachtig jaar oude werk ligt dan ook geheel in de illustraties, of beter gezegd 'die bildnerische Betrachtungen' zoals Linnartz ze noemt; ideeën en beschouwingen naar aanleiding van, bij het lezen van Kafkas boek. Over Die Verwandlung en het overige oeuvre van Kafka is immens veel geschreven en vooral verschillend geschreven. Het is werk met een aspect van duisterheid dat om interpretatie vraagt en dat inderdaad voor velerlei uitleg vatbaar lijkt. Het verschilt daarin niet van veel belangrijk werk uit de wereldliteratuur, van Bijbel tot Shakespeare. In de Bijbel vindt elke generatie zijn eigen gezichtspunt, zoekt er zijn antwoorden op de problemen van de eigen tijd. Men kan dat ook van Kafkas Die Verwandlung zeggen. Het verhaal van de jongeman die in een kever verandert en geleidelijk op een trieste wijze aan zijn einde geraakt, kan men gevoeglijk schikken in de eindeloze stroom literatuur die zich bezig houdt met dood en vergankelijkheid. Men kan dan alleen stellen dat de vormgeving van het verhaal uitzonderlijk is. In tegenstelling met de meestal gevolgde opbouw van een verhaal, waarbij geleidelijk de intrige en de spanning worden opgebouwd, tot tenslotte de ontknoping plaats vindt - de detective en thriller zijn er de eenvoudigste vorm van - vindt bij Kafka de ontknoping, als men dat zo noemen mag, aan het begin plaats. Het vreemde, ongelofelijke gebeuren van de Verwandlung gebeurt op de eerste pagina, in de eerste zin. De rest gaat over de gevolgen daarvan, maar in een verhaal dat volstrekt logisch en natuurlijk in zijn onnatuurlijkheid aandoet.

Een interpretatie die slechts het beeld onderkent van de nietigheid van de mens en van vergankelijkheid, doet aan Die verwandlung te kort. Want het verhaal gaat in feite over twee totaal verschillende veranderingen, gedaantewisselingen. De eerste is de metamorfose van de hoofdpersoon, Gregor Samsa, welke in de eerste regel wordt meegedeeld. De tweede is de metamorfose bij zijn naaste familie, waarover de rest van het boek gaat. Een metamorfose die daarin bestaat dat Gregor in hun ogen van een zieke, beklagenswaaardige zoon geleidelijk verandert in een beangstigend, lastig en hinderlijk object. Het is deze Verwandlung, die onbegrijpelijke maar totale verandering in mentaliteit, onder de kracht van eigenbelang, egoïsme, materialisme, sociale druk, menselijk opzicht, die in staat blijkt essentiële vormen van moreel besef te kunnen ondergraven, die Kafka als een spiegel, ook voor onze tijd, voorhoudt. Voorbeelden? Wie gisteravond TV gekeken heeft, zag en hoorde hoe het plan van minister Ritzen aan de orde kwam, om studenten die bereid blijken als militair naar Bosnië te gaan, kwijtschelding van hun studieschuld te verlenen. En dat niet alleen, ook hoe een kamerlid tegen alle ingebrachte redelijkheid in, dit omineuse plan nog bleef verdedigen. Of de Waalse ambtenaar die boos is omdat wij in Nederland protesteren tegen de lozing van kankerverwekkende stoffen door een Waalse verffabriek, 'schending van de Waalse autonomie'. Of de landelijke, provinciale en gemeentelijke bestuurderen, die niet aarzelen hun salarissen drastisch te verhogen, terwijl zij continu discussiëren over de onbetaalbaar wordende sociale lasten, de werkeloosheid en tussendoor over ethisch reveil. Het uur lijkt niet ver meer dat een vereniging voor Morele Herbewapening glorieus haar her-entree zal doen tegen al die normvervaging, dat verlies van moreel besef, dat defecte Ueber-Ich. Het is inderdaad een probleem, misschien hét probleem van onze tijd. Kafka helpt ons er over na te denken. Hij laat pijnlijk nauwkeurig zien waar de angel zit: in de laatste zin van Die Verwandlung, die even significant is als de eerste: 'Und es war Ihnen wie eine Bestatigung ihrer neuen Traume und guten Absichten, als am Ziele ihrer Fahrt die Tochter als erste sich erhob und ihren jungen Körper dehnte'.

Zoiets hebben de goede Duitsers gevoeld toen zij in de jaren dertig en veertig geleidelijk ertoe gebracht werden de holocaust uit te voeren; dat hebben de proefpersonen gedacht die in Amerika tijdens experimenten bereid bleken anderen extreem te pijnigen of zelfs in levensgevaar te brengen, op bevel van anderen. Normvervaging in onze maatschappij kan gepaard gaan met een ogenschijnlijk positief en gelukkig resultaat, wegen openen naar nieuwe dromen en utopieën, zonder dat men zich bekommert om de vraag hoe die opening ontstaan is en die nieuwe vitaliteit waarin het lichaam zich strekt en opricht, zonder zich af te vragen of men de wereld daarna recht in de ogen kan zien.

Volledige tekst:

Die Verwandlung (Kafka's tekst) Hfst. I - II - III

Een bookwerk met 60 pagina's met reproducties van 36 van deze potloodtekeningen is uitgegeven door Porte Folio in 1992.

No part of this presentation may be distributed, reproduced or copied in any information storage and retrieval system, or distributed in print without permission in writing from the publisher.

HOME | OEUVRE | Insecten | Metamorphosen | Recensie |

| Die Verwandlung (Kafka's tekst) Hfst. I - II - III | Samenvatting |