door P.W. Frederiks, 2001

In de Hindoe-cultuur is de koe heilig. Reeds in oeroude Vedistische tijden werd zij vereerd, zelfs geïdentificeerd met godheden. Dat in merkwaardige tegenstelling tot het aanzien dat mannelijke dieren genieten. Stieren en ossen worden geslacht wanneer het hun tijd is. Maar de heilige koe wordt in verzen bezonden als Devi (godin) of zelfs met Adili geïdentificeerd, moeder van de goden zelf. Hindoes zijn een consequent volk. Als de koe heilig is moet ook koeienstront en --pis als heilig worden beschouwd, evenals haar andere producten: melk, kwark en boter, en zo gebeurt het.

Ook in de geschiedenis van het ontstaan van Troje speelde de koe een belangrijke rol. Ilos kreeg van de koning van Phrygiëeen een bontgevlekte koe als worstelprijs en het advies een stad te stichten op de plaats waar de koe zou gaan liggen. De koe koos de heuvel van Ate. Daar stelde Ilos de grenzen van Troje vast. Priamus was zijn kleinzoon en tevens de laatste koning van Troje, voor de stad veroverd en verwoest werd door de Grieken. Deze sage toont merkwaardige gelijkenis met het verhaal van Cadmus, die het alfabet in Griekenland introduceerde. Cadmus kreeg van het orakel van Delphi de opdracht een koe te volgen en een stad te bouwen op de plek waar zij zou gaan liggen. Dat werd Thebe.

De met bloemslingers omhangen koe of os treft men behalve in India ook aan in het 18e eeuwse Holland. In India telde stier en os niet mee, maar in het patriarchale Holland werden de bloemslingers om het lijf van de os gehangen, niet zozeer wegens zijn heiligheid maar om de voortreffelijkheid van zijn vlees ter consumptie. "Beschouwt, o jeugd, deez agt bedrijven, dan zal ons Werk in achting blijven" vertelt een centsprent en een van de acht toont: "Hier gaat de Prijsos heen, versierd met bloemenkransen/ Daar Lekkerbek, als hij geslagt is, van zal schransen".

Daartegenover staat de roerende opvatting van sommige vegetarische Hindoe-secten over de koe, die zij waarderen als het enige dier ter wereld dat voedsel geeft zonder te hoeven worden gedood. (Men laat de bijen maar buiten beschouwing). Roerend blijft het. Zo fijngevoelig was men in Holland niet, waar aan leergierige kinderen middels een centsprent werd geleerd: "De koe. Denkt als gij 't Koetje grazen ziet, Hoe zij ons vleesch en melk aanbied"

De kinderen werd er niet bij verteld dat dat aanbieden niet vrijwillig plaats vond en nog altijd niet plaats vindt. Dat de koe nog slechts als leverancier van vlees en melk werd gezien, blijkt ook uit de manier waarop zij vaak werd afgebeeld:als een lelijk en dom scharminkel., in tegenstelling tot het paard, dat edel en elegant en van schone eigenschappen voorzien er naast staat: "Het paard zo trotsch en sterk van kracht, wordt door den mensch zeer hoog geacht". De koe was een beklagenswaardig misbaksel. Toch was dat niet altijd zo.

... maar de prent heeft als titel geen "Koe", maar "De Melkmeid", die er inderdaad ook op staat. Het is daarmee een verhaal over het leven op het land, waarbij de graveur in de gelegenheid was zijn kunst te tonen, in een van respect blijk gevende en bewonderende visie op het zo nuttige beest. Deze houding ten opzichte van de koe wordt in de 17e eeuw en 18e nog meer duidelijk. Dan gaat de koe, evenals trouwens de mens, dienen om een aangenaam landschap te "stofferen". Een typisch Hollandse zaak, ook al betreft het een zuidelijk landschap van de Italianisanten, zoals Herman Swanevelt.

Nicolaas Berchem, een andere Italianisant, gebruikte eveneens de koe om zijn "Vrouwtje met de melkemmer" op te leuken en talloze anderen in die bloeitijd van het landschapskunst hebben de koe (of stier, zoals Potter) een waardige plaats gegeven in hun composities.

Maar gaande naar de 18e eeuw komt er een merkwaardige verandering. Albert Cuyp maakt een serie kleine etsjes die onmiskenbaar de bedoeling hebben een koe te tonen en niet meer dan dat.

Om haar nog even in de buitenlucht te situeren wordt nog een weiland aangeduid, een horizon met een ver kerktorentje.

Na Cuyp worden dergelijke prenten waarop de koe als een fraai en indrukwekkend beest in het verder kale vlakke landschap wordt afgebeeld regel. Beesten blijven ondoorgrondelijk. Maar toch, als we Midas Dekkers moeten geloven, hebben varkens in Orwells Animal Farm een duidelijk, zij het ander wereldbeeld dan de mens. Zij komen niet in opstand, zij berusten niet, zij beschouwen hun lot als een levensvervulling, zoals Anton Koolhaas in zijn befaamde verhalen suggereert. En zo is het ook met de koe. Ze laten zich weghalen en brengen naar de geheimzinnige bestemming van het abattoir, waarnaar ze reikhalzend uitkijken. Men ziet daarvan iets doorschemeren op een Münchener Bilderbogen: "De verstandige geeft toe!" zei de os tot de slager die het hakbijl heft. Koeien lijken het meest lijdzame dier dat bestaat, eindeloos grazend en vooral starend in de verte. Men heeft zich wel eens afgevraagd of zij bij al dat staren naar het landschap bewogen wordt door een gevoel van schoonheid? Wat zou daar op kunnen wijzen? Een koe zou ongeïnteresseerd kunnen kijken maar niet gedesinteresseerd. Dat is alleen menselijk.

Het is sinds de 18e eeuw er voor de koe niet beter op geworden. Opgesloten in nauwe stalruimten staat zij melk en vles te produceren. Gekke koeienziekte en mond- en klauwzeer lijken boodschappen van de hemel dat we verkeerd bezig zijn. Maar Kunart en Brinkhorst lijken de boodschap begrepen te hebben, zoals die op een andere oude kinderprent staat: "De wandelende zuivelwellen (!), die we onder al de schatten tellen, verdienen alle zorg en vlijt, toon, boer, dat gij die waardig zijt".

Kan men de waarde van een cultuur en haar kunst aflezen aan de plaats en waardigheid die zij aan de koe toekent? De koe verdient niet alleen in India maar ook in Nederland een zekere mate van heiligheid.