Martin Linnartz, Beeldend Kunstenaar

Wiel Kusters in "Metamorphosen, bildnerische betrachtungen zu Kafkas DIE VERWANDLUNG":

'Ik ben een worm, en geen man, een smaad van mensen, en veracht van het volk', zegt de dichter van psalm 22. Volgens het getuigenis van Marcus en Matteüs bad Jezus deze psalm op Golgota, in zijn stervensuur.

Gregor Samsa's verandering in een keverachtig ondier loopt uit op zijn dood en eindigt in zijn definitieve vernedering: de werkster ruimt de 'rommel' op. Gregor verdwijnt tussen het vuilnis en de rest van het gezin herleeft. Vader, moeder en dochter maken met de tram een tochtje naar buiten en voelen zich door de warme zon beschenen. De toekomst blijkt opeens financieel rooskleuriger dan zij dachten. En wanneer zij hun bestemming bereiken, staat de dochter als eerste op: 'Und es war ihnen wie eine Bestätigung ihrer neuen Träume und guten Absichten, als am Ziele ihrer Fahrt die Tochter als erste sich erhob und ihren jungen Körper dehnte.' Wie zijn hier nu eigenlijk van gedaante veranderd? Vader, moeder, dochter. Het beeld van dat jonge meisje is het beeld van een 'verrijzenis'. Maar er is iemand anders voor haar gestorven.

Gregor Samsa, de handelsreiziger, heeft zijn ouders en zuster met zijn werk in leven gehouden. Hij heeft er zelfs toe, bijgedragen dat zijn vader in staat was oude schulden af te lossen, Op het moment dat hij niet meer in staat is voor de familie te zorgen, moet de huishouding worden ingekrompen. En het wordt onontkoombaar dat vader, moeder en dochter zelf betrekkingen aanvaarden. Zij veranderen weliswaar niet in een kever of een worm, maar vernederd voelen zij zich toch. Wat de vader betreft, doet zijn trotse portiersuniform daar weinig aan af. Gregor merkt diens metamorfose op: 'Was dat nog zijn vader?' En verderop lezen wij over het gezin: 'Zij vervulden tot het uiterste wat de wereld van arme mensen eist; zijn vader haalde voor de lagere bankbedienden het ontbijt, zijn moeder offerde zich op voor het ondergoed van vreemde mensen, zijn zuster liep naar believen der klanten achter de toonbank heen en weer.

Maar hun uit pure noodzaak voortgesproten 'opofferingsgezindheid' vergeleken bij die van Gregor zelf is zij niet 'echt' - leidt uiteindelijk wel tot een vorm van wederopstanding. Let wel: nadat hun monsterachtige zoon hen opnieuw in het actieve leven heeft geplaatst en vervolgens zelf gekrepeerd is.

Er is ook nog een appel in het spel. Gregors vader bekogelt zijn ongelukkige zoon met appels, waarbij er één zijn rug binnendringt en hem zwaar verwondt. Die appel blijft daar zitten en gaat rotten, 'als een zichtbaar aandenken in zijn vlees'. Gregor draagt, in de vorm van een appel - de appel van de boom der kennis van goed en kwaad, de appel uit Genesis - een onbegrepen, niet te omschrijven en hemzelf niet toekomende schuld met zich mee. Gregor is een 'halve' Messias, zijn lijden een plaatsver-vangend lijden tegen wil en dank. Hij is een Messiasachtige die zichzelf niet kan redden en niet door zijn offer heen kan gaan in de richting van het licht.

Ik weet niet of ik hier in woorden iets over Franz Kafka's fameuze verhaal iets heb gezegd dat niet ook al door anderen gezegd is. De hoeveelheid geschriften over Kafka's werk is onafzienbaar.

De 'bildnerische Betrachtungen' van Martin Linnartz, die daarmee aan Kafka's woorden een visuele tegenhanger gaf, betrekkelijk autonoom, maar toch ook vanuit een zichtbare trouw aan het verhaal dat hem boeide, hebben mijn ideeën over Die Verwandlung zeker beïnvloed. De tekening waarmee het voor u liggende boek besluit, staat iconografisch in de traditie van de Verrijzenistaferelen. Zo zie ik het althans: als een profane variant daarvan, met de vader en de moeder als wachters bij het graf. Hoe dicht zit, met deze scène vergeleken, de vuilnisbak op de bladzij ervoor. Hoe duister is dat deksel... En wat te denken van die hand, op een van de andere tekeningen, die als de hand Gods op een middeleeuws schilderij uit de hemel steekt? De hand van Gregors vader is de hand van een profane toornige god, die zijn schepsel met schuld en gewetenspijn belaadt en hem een onbekend vergrijp tegen een onbekend gebod op smartelijke wijze inpepert.

Martin Linnartz heeft Kafka's verhaal met zijn scheppende en liefdevolle hand, zonder ook maar één woord te gebruiken, als nieuw voor mij gemaakt.

J.H.W. (Wiel) Kusters, Hoogleraar Algemene en Nederlandse Letterkunde,

Faculteit der Cultuurwetenschappen Universiteit Maastricht

web pagina, email wiel.kusters@lk.unimaas.nl